Problemy z rozruchem silnika, przygasające światła czy niestabilna praca elektroniki mogą wskazywać na problemy z ładowaniem akumulatora. Zanim jednak udasz się do mechanika, warto samodzielnie sprawdzić, czy alternator prawidłowo ładuje akumulator. W tym artykule dowiesz się, jak sprawdzić ładowanie akumulatora miernikiem, jakie wartości napięcia są prawidłowe, a także jak zinterpretować wyniki pomiarów i zdiagnozować potencjalne problemy z układem ładowania.
W skrócie: Aby sprawdzić ładowanie akumulatora, potrzebujesz multimetru cyfrowego. Najpierw zmierz napięcie na wyłączonym silniku (powinno wynosić 12,4-12,8V), następnie uruchom silnik i ponownie zmierz napięcie – powinno wzrosnąć do 13,8-14,4V, co oznacza prawidłowe ładowanie. Wartości poniżej 13,5V lub powyżej 14,8V wskazują na problemy z układem ładowania.
Dlaczego warto wiedzieć, jak sprawdzić ładowanie akumulatora?
Zanim przejdziemy do szczegółowej instrukcji, warto zrozumieć, dlaczego umiejętność sprawdzania ładowania akumulatora jest tak ważna dla każdego kierowcy:
- Zapobieganie nieoczekiwanym awariom – regularne sprawdzanie stanu ładowania pozwala wykryć problemy, zanim doprowadzą do unieruchomienia pojazdu
- Oszczędność pieniędzy – wczesna diagnoza problemów z ładowaniem może zapobiec kosztownym naprawom
- Przedłużenie żywotności akumulatora – świadomość problemów z ładowaniem pomoże chronić akumulator przed głębokim rozładowaniem lub przeładowaniem
- Bezpieczeństwo na drodze – sprawny układ ładowania to gwarancja niezawodnego działania systemów elektrycznych pojazdu
- Podstawowa wiedza serwisowa – ta prosta umiejętność diagnostyczna zwiększa Twoją niezależność jako kierowcy
💡 Ciekawostka: Według statystyk pomocy drogowej, problemy z układem elektrycznym, w tym z ładowaniem akumulatora, są jedną z najczęstszych przyczyn wezwań pomocy drogowej, szczególnie w okresie zimowym.
Jakich narzędzi potrzebujesz, aby sprawdzić ładowanie akumulatora?
Do prawidłowego sprawdzenia ładowania akumulatora potrzebujesz zaledwie kilku podstawowych narzędzi:
Niezbędne:
- Multimetr cyfrowy – podstawowe narzędzie do pomiaru napięcia; wybierz model z funkcją pomiaru napięcia stałego (DC) w zakresie do 20V
- Czyste ręce lub rękawiczki – aby uniknąć zabrudzenia i zapewnić dobry kontakt z zaciskami
Przydatne dodatkowo:
- Szczotka do czyszczenia zacisków – jeśli zaciski akumulatora są zabrudzone lub skorodowane
- Klucze do odkręcenia zacisków – w przypadku konieczności czyszczenia połączeń
- Latarka – do lepszej widoczności w słabo oświetlonej komorze silnika
- Notatnik – do zapisywania wyników pomiarów dla późniejszego porównania
⚠️ Uwaga bezpieczeństwa: Podczas pracy przy akumulatorze zawsze uważaj na możliwość zwarcia. Zdejmij metalowe przedmioty (zegarek, biżuterię) i upewnij się, że końcówki miernika nie dotykają jednocześnie obu biegunów akumulatora.
Jak ustawić miernik żeby sprawdzić akumulator?
Prawidłowe ustawienie multimetru jest kluczowe dla uzyskania dokładnych pomiarów. Oto jak ustawić miernik, żeby sprawdzić akumulator:
Krok 1: Wybór odpowiedniej funkcji pomiarowej
- Włącz multimetr przełącznikiem zasilania
- Obróć pokrętło funkcyjne do pozycji pomiaru napięcia stałego (DC)
- Symbol napięcia stałego to najczęściej “V⎓” lub “DCV”
- Niektóre mierniki mają osobną pozycję dla napięcia akumulatora oznaczoną symbolem akumulatora
Krok 2: Wybór zakresu pomiarowego
- Jeśli miernik nie ma automatycznego doboru zakresu (autoranging):
- Ustaw zakres na 20V (ponieważ mierzymy napięcie około 12-15V)
- Jeśli miernik ma tylko zakres 50V, użyj tego
- Jeśli miernik ma automatyczny dobór zakresu:
- Po prostu wybierz funkcję pomiaru napięcia stałego, a miernik sam dobierze odpowiedni zakres
Krok 3: Przygotowanie przewodów pomiarowych
- Czerwony przewód podłącz do gniazda oznaczonego “V”, “+” lub “VΩ”
- Czarny przewód podłącz do gniazda oznaczonego “COM” lub “-“
- Upewnij się, że przewody są dobrze wetknięte i stabilne
💡 Wskazówka: Jeśli nie masz doświadczenia w korzystaniu z multimetru, przed wykonaniem pomiaru na akumulatorze, sprawdź jego działanie, mierząc napięcie zwykłej baterii AA lub AAA (powinno pokazać około 1,5V).
Jak zmierzyć napięcie akumulatora samochodowego krok po kroku
A teraz przejdźmy do sedna: jak sprawdzić ładowanie akumulatora miernikiem w kilku prostych krokach:
Etap 1: Pomiar napięcia spoczynkowego akumulatora
- Upewnij się, że silnik jest wyłączony i stacyjka znajduje się w pozycji “OFF”
- Upewnij się, że wszystkie odbiorniki prądu (światła, radio, wentylator) są wyłączone
- Jeśli samochód był niedawno używany, odczekaj około 30 minut, aby akumulator “odpoczął”
- Przyłóż końcówkę czerwonego przewodu do dodatniego (+) zacisku akumulatora
- Przyłóż końcówkę czarnego przewodu do ujemnego (-) zacisku akumulatora
- Odczytaj wartość napięcia na wyświetlaczu multimetru
Etap 2: Pomiar napięcia podczas pracy silnika
- Pozostaw miernik podłączony jak w Etapie 1
- Poproś drugą osobę o uruchomienie silnika (lub ostrożnie uruchom silnik samodzielnie, pilnując, aby przewody miernika pozostały na swoich miejscach)
- Pozwól silnikowi pracować na biegu jałowym przez około 30 sekund
- Odczytaj wartość napięcia na wyświetlaczu miernika
- Zwiększ obroty silnika do około 1500-2000 RPM i ponownie odczytaj napięcie
Etap 3: Pomiar pod obciążeniem
- Przy pracującym silniku, włącz światła drogowe, ogrzewanie tylnej szyby i ustaw wentylator na maksymalną prędkość
- Odczytaj wartość napięcia na wyświetlaczu
- Utrzymuj zwiększone obroty silnika (1500-2000 RPM) i ponownie odczytaj napięcie
Prawidłowe wartości napięcia:
- Napięcie spoczynkowe (silnik wyłączony): 12,4-12,8V
- Napięcie przy pracującym silniku: 13,8-14,4V
- Napięcie pod obciążeniem: nie powinno spadać poniżej 13,2V
⚠️ Ważne: Jeśli napięcie przy pracującym silniku nie wzrasta powyżej 13,5V, może to oznaczać problem z alternatorem lub regulatorem napięcia. Jeśli przekracza 14,8V, może wskazywać na uszkodzony regulator napięcia, co może prowadzić do przeładowania akumulatora.
Jak interpretować odczyty napięcia akumulatora?
Teraz, gdy już wiesz, jak sprawdzić ładowanie w samochodzie, musisz wiedzieć, co oznaczają poszczególne odczyty:
Interpretacja pomiaru napięcia spoczynkowego (silnik wyłączony):
| Odczyt napięcia | Stan naładowania | Interpretacja |
|---|---|---|
| 12,7V – 12,9V | 100% | Akumulator w pełni naładowany i zdrowy |
| 12,4V – 12,6V | 75% | Akumulator w dobrym stanie, można użytkować |
| 12,2V – 12,3V | 50% | Akumulator częściowo rozładowany, wymaga ładowania |
| 12,0V – 12,1V | 25% | Akumulator znacznie rozładowany, konieczne natychmiastowe ładowanie |
| 11,9V i mniej | Krytyczny | Akumulator głęboko rozładowany, możliwe uszkodzenie |
Interpretacja pomiaru napięcia przy pracującym silniku:
| Odczyt napięcia | Interpretacja |
|---|---|
| 13,8V – 14,4V | Układ ładowania działa prawidłowo |
| 13,1V – 13,7V | Układ ładowania działa poniżej optymalnego poziomu – alternator może być częściowo niesprawny |
| Poniżej 13,0V | Poważny problem z układem ładowania – alternator nie ładuje akumulatora |
| 14,5V – 14,7V | Napięcie na górnej granicy – możliwe niewielkie przeładowanie |
| Powyżej 14,8V | Zbyt wysokie napięcie – uszkodzony regulator napięcia, ryzyko przeładowania akumulatora |
Interpretacja pomiaru pod obciążeniem:
| Zachowanie napięcia | Interpretacja |
|---|---|
| Utrzymuje się powyżej 13,2V | Układ ładowania działa prawidłowo |
| Spada do 12,5V-13,1V | Alternator ma zbyt małą wydajność lub jest częściowo uszkodzony |
| Spada poniżej 12,5V | Poważny problem z układem ładowania – alternator nie nadąża z ładowaniem |
| Niestabilne, waha się | Możliwe problemy z połączeniami elektrycznymi lub regulatorem napięcia |
💡 Wskazówka eksperta: Napięcie ładowania może nieznacznie różnić się w zależności od temperatury otoczenia. W chłodniejsze dni prawidłowe napięcie może być nieco wyższe (do 14,6V), a w upalne dni nieco niższe (nawet 13,8V).
Jak sprawdzić, czy ładowanie akumulatora jest prawidłowe bez miernika?
Choć miernik zapewnia najbardziej precyzyjne wyniki, istnieją sposoby, aby w przybliżeniu sprawdzić ładowanie akumulatora bez specjalistycznych narzędzi:
Metoda 1: Obserwacja świateł
- Uruchom silnik w nocy lub w zaciemnionym garażu
- Włącz światła drogowe i obserwuj ich jasność
- Powoli zwiększaj obroty silnika
Interpretacja:
- Jeśli światła rozjaśniają się przy zwiększeniu obrotów, może to wskazywać na problem z alternatorem przy niskich obrotach
- Jeśli światła nie zmieniają jasności niezależnie od obrotów, układ ładowania prawdopodobnie działa prawidłowo
- Jeśli światła przygasają podczas jazdy, zwłaszcza na wolnych obrotach, alternator może nie ładować wystarczająco
Metoda 2: Kontrolka ładowania
- Obserwuj kontrolkę akumulatora na desce rozdzielczej
- Powinna zaświecić się po włączeniu zapłonu, ale zgasnąć po uruchomieniu silnika
Interpretacja:
- Jeśli kontrolka nie gaśnie po uruchomieniu silnika, układ ładowania nie działa prawidłowo
- Jeśli kontrolka zapala się podczas jazdy, może to wskazywać na problemy z alternatorem
- Jeśli kontrolka świeci słabo lub “miga”, może to świadczyć o niewystarczającym ładowaniu
Metoda 3: Test przy pomocy reflektorów
- Przy uruchomionym silniku włącz światła drogowe
- Zwiększ obroty do około 2000 RPM
- Zgaś silnik (bez wyłączania świateł)
Interpretacja:
- Jeśli światła wyraźnie przygasają po zgaszeniu silnika, prawdopodobnie alternator działał prawidłowo
- Jeśli nie widać różnicy w jasności, alternator mógł nie ładować akumulatora
⚠️ Uwaga: Metody te dają jedynie orientacyjny obraz sytuacji i nie zastąpią dokładnego pomiaru miernikiem. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości, zawsze warto przeprowadzić pomiar napięcia lub skonsultować się z mechanikiem.
Typowe problemy z ładowaniem akumulatora i ich objawy
Wiedząc już, jak sprawdzić ładowanie akumulatora miernikiem, warto poznać najczęstsze problemy z układem ładowania i ich charakterystyczne objawy:
Problem 1: Uszkodzony alternator
Objawy:
- Napięcie przy pracującym silniku nie przekracza 13,0V
- Kontrolka ładowania świeci się podczas jazdy
- Problemy z rozruchem po krótkiej jeździe
- Stopniowe rozładowywanie się akumulatora
- Przygasające światła przy niskich obrotach
Typowe przyczyny:
- Zużyte szczotki węglowe w alternatorze
- Uszkodzone diody prostownicze
- Awaria uzwojeń stojana lub wirnika
- Uszkodzone łożyska alternatora
Problem 2: Wadliwy regulator napięcia
Objawy:
- Napięcie ładowania zbyt wysokie (powyżej 14,8V)
- Napięcie ładowania zbyt niskie (poniżej 13,5V)
- Niestabilne napięcie, które zmienia się skokowo
- Przeładowanie akumulatora (wygotowanie elektrolitu)
- Kontrolka ładowania świeci się okresowo
Typowe przyczyny:
- Zużycie regulatora napięcia (element eksploatacyjny)
- Przegrzanie regulatora
- Uszkodzenia mechaniczne
- Problemy z połączeniami elektrycznymi
Problem 3: Luźny lub uszkodzony pasek alternatora
Objawy:
- Piszczenie dochodzące spod maski, szczególnie przy przyspieszaniu
- Napięcie ładowania niższe niż normalne
- Napięcie wzrasta przy zwiększeniu obrotów
- Spadki napięcia przy włączeniu dodatkowych odbiorników prądu
Typowe przyczyny:
- Naturalne rozciągnięcie paska
- Nieprawidłowa regulacja napięcia paska
- Zużycie lub pęknięcia paska
- Uszkodzenie mechanizmu napinającego
Problem 4: Problemy z okablowaniem
Objawy:
- Niestabilne napięcie ładowania
- Spadki napięcia pod obciążeniem
- Sporadyczne problemy z ładowaniem
- Ciepłe przewody lub złącza
Typowe przyczyny:
- Korozja zacisków akumulatora
- Luźne połączenia elektryczne
- Utlenione styki
- Uszkodzona izolacja przewodów
- Zbyt cienkie przewody w przypadku modyfikacji instalacji
🛠️ Wskazówka naprawcza: Jeśli miernik pokazuje prawidłowe napięcie przy biegu jałowym, ale spada ono znacząco pod obciążeniem, najpierw sprawdź stan paska alternatora i połączeń elektrycznych, zanim zdecydujesz się na wymianę alternatora.
Jak sprawdzić ładowanie alternatora miernikiem?
Alternator jest sercem układu ładowania, dlatego warto wiedzieć, jak dokładnie sprawdzić ładowanie alternatora miernikiem:
Metoda 1: Pomiar napięcia na akumulatorze przy różnych obrotach
- Podłącz miernik do akumulatora jak opisano wcześniej
- Uruchom silnik i pozwól mu pracować na biegu jałowym
- Odczytaj napięcie (powinno być w zakresie 13,8-14,4V)
- Zwiększ obroty do około 1500 RPM i odczytaj napięcie
- Zwiększ obroty do około 3000 RPM i ponownie odczytaj napięcie
Interpretacja:
- Napięcie powinno być stabilne przy różnych obrotach
- Różnice większe niż 0,3-0,4V między biegiem jałowym a wyższymi obrotami mogą wskazywać na problemy
- Przy wyższych obrotach napięcie nie powinno przekraczać 14,8V
Metoda 2: Pomiar spadku napięcia na przewodach
- Ustaw miernik w trybie pomiaru napięcia stałego (DC)
- Przy pracującym silniku przyłóż jedną końcówkę miernika do zacisku wyjściowego alternatora (B+)
- Drugą końcówkę przyłóż do dodatniego zacisku akumulatora
- Odczytaj wartość – to spadek napięcia na przewodzie łączącym alternator z akumulatorem
Interpretacja:
- Spadek napięcia powinien być minimalny (poniżej 0,2V)
- Wyższy spadek napięcia wskazuje na problemy z okablowaniem (korozja, luźne połączenia, zbyt cienkie przewody)
Metoda 3: Sprawdzenie prądu ładowania (wymaga amperomierza cęgowego)
- Użyj amperomierza cęgowego obejmującego główny przewód wychodzący z alternatora
- Uruchom silnik i odczytaj wartość prądu na biegu jałowym
- Włącz dodatkowe odbiorniki (światła, ogrzewanie) i ponownie odczytaj wartość
Interpretacja:
- Wartość prądu powinna wzrosnąć po włączeniu odbiorników
- Brak wzrostu lub nieznaczny wzrost może wskazywać na problem z alternatorem
- Maksymalny prąd alternatora zależy od jego specyfikacji (zwykle 90-150A w nowszych samochodach)
📊 Dla zaawansowanych: Dokładne sprawdzenie alternatora wymaga specjalistycznego sprzętu, który może zmierzyć pełne parametry alternatora pod obciążeniem. W profesjonalnych warsztatach używa się do tego testerów alternatorów, które symulują różne warunki pracy.
Jak sprawdzić ładowanie akumulatora w różnych typach pojazdów?
Metody sprawdzania ładowania akumulatora mogą się nieco różnić w zależności od typu pojazdu:
Samochody osobowe z silnikiem benzynowym
- Standardowa procedura opisana wcześniej
- Normalne napięcie ładowania: 13,8-14,4V
- Uwaga na układy start-stop, które mogą wykazywać zmienne napięcie ładowania
Samochody z silnikiem Diesla
- Taka sama procedura jak dla silników benzynowych
- Napięcie ładowania często utrzymuje się w górnej granicy zakresu (14,2-14,4V)
- Większe wahania napięcia przy zmianie obrotów są normalne
Pojazdy hybrydowe
- Wymagają specjalnego podejścia, ponieważ silnik spalinowy nie pracuje stale
- Sprawdzanie najlepiej przeprowadzić w trybie ładowania (gdy silnik spalinowy pracuje)
- Normalne napięcie może być niższe (13,5-14,0V) ze względu na zaawansowane systemy zarządzania energią
- W niektórych modelach konieczne może być użycie specjalistycznego testera diagnostycznego
Motocykle
- Podobna procedura jak w samochodach
- Napięcie ładowania często nieco wyższe (14,2-14,8V)
- Dostęp do akumulatora może być utrudniony
- W starszych motocyklach z magneto zamiast alternatora napięcie ładowania może być niższe i bardziej zmienne
Pojazdy użytkowe i ciężarowe
- Podobna procedura jak w samochodach osobowych
- Systemy 12V: standardowe wartości napięcia (13,8-14,4V)
- Systemy 24V: napięcie ładowania 27,6-28,8V
- Większa zmienność napięcia przy zmianie obrotów jest normalna ze względu na większe alternatory
🔍 Specyfika pojazdów: W nowszych pojazdach z zaawansowanymi systemami zarządzania energią, napięcie ładowania może być celowo obniżane w pewnych warunkach (np. podczas zimnego rozruchu, pełnego naładowania akumulatora lub w celu zmniejszenia zużycia paliwa). Przed wyciągnięciem wniosków sprawdź specyfikację dla konkretnego modelu.
Jak sprawdzić ładowanie w motocyklu?
Sprawdzenie ładowania akumulatora w motocyklu wymaga nieco innego podejścia niż w samochodzie, głównie ze względu na ograniczony dostęp i inne parametry:
Procedura dla motocykli:
- Zlokalizuj akumulator (może być pod siedzeniem, pod zbiornikiem paliwa lub w specjalnej skrytce)
- Podłącz miernik do zacisków akumulatora (czerwony do +, czarny do -)
- Zmierz napięcie przy wyłączonym silniku (powinno wynosić 12,4-12,8V)
- Uruchom silnik i pozwól mu pracować na wolnych obrotach
- Zmierz napięcie przy pracującym silniku
- Zwiększ obroty do około 3000-4000 RPM i ponownie zmierz napięcie
Różnice w stosunku do samochodów:
- Wyższe napięcie ładowania – w motocyklach często wynosi 14,2-14,8V
- Większa zależność napięcia od obrotów – przy niskich obrotach napięcie może być niższe
- W motocyklach starszego typu z prądnicą zamiast alternatora, ładowanie może występować dopiero przy wyższych obrotach
- Mniejsza pojemność akumulatora oznacza, że problemy z ładowaniem szybciej się ujawniają
Typowe problemy w motocyklach:
- Regulator/prostownik napięcia – najczęstsza przyczyna problemów z ładowaniem
- Uszkodzone cewki alternatora lub magneto
- Korozja połączeń elektrycznych (motocykle są bardziej narażone na warunki atmosferyczne)
- Problemy z masą (uziemieniem) – wiele motocykli ma ramę jako przewodnik masy
🏍️ Wskazówka dla motocyklistów: W wielu motocyklach akumulator jest mniejszy i ma mniejszą rezerwę pojemności niż w samochodach. Dlatego problemy z ładowaniem mogą szybciej prowadzić do rozładowania i problemów z rozruchem. Regularnie sprawdzaj napięcie, szczególnie przed dłuższymi trasami.
Jaki powinien być prąd ładowania akumulatora?
Poza napięciem, równie ważnym parametrem jest prąd ładowania akumulatora. Jego pomiar wymaga amperomierza, najlepiej cęgowego, aby nie przerywać obwodu:
Typowe wartości prądu ładowania:
- Bezpośrednio po rozruchu: Wysoki prąd ładowania (20-60A), zwłaszcza jeśli akumulator był obciążany podczas rozruchu
- Po kilku minutach pracy silnika: Prąd spada do wartości 5-15A przy naładowanym akumulatorze
- Przy włączeniu dodatkowych odbiorników: Wzrost prądu proporcjonalny do obciążenia (np. +10-15A przy włączonych światłach drogowych)
- Przy w pełni naładowanym akumulatorze: Prąd ładowania spada do 2-5A (prąd podtrzymujący)
Jak mierzyć prąd ładowania:
- Użyj amperomierza cęgowego
- Obejmij cęgami główny przewód wychodzący z alternatora lub przewód dodatni akumulatora
- Odczytaj wartość prądu
- Powtórz pomiar przy różnych obrotach silnika i przy różnym obciążeniu układu elektrycznego
Interpretacja pomiaru prądu:
- Prawidłowy alternator: Dostarcza wystarczająco dużo prądu, aby zasilić wszystkie odbiorniki i ładować akumulator
- Uszkodzony alternator: Nie zwiększa wystarczająco prądu ładowania pod obciążeniem
- Zwarcie w instalacji: Nietypowo wysoki prąd ładowania bez włączonych odbiorników
⚡ Ważne: W nowszych pojazdach prąd ładowania jest zarządzany przez komputer, który może celowo ograniczać ładowanie w niektórych sytuacjach (np. podczas zimnego rozruchu, aby zmniejszyć obciążenie silnika). Dlatego obserwacja prądu w dłuższym okresie daje pełniejszy obraz sytuacji.
FAQ – Najczęściej zadawane pytania o sprawdzanie ładowania akumulatora
Jakie napięcie akumulatora powinno być przy włączonym silniku?
Przy włączonym silniku napięcie na zaciskach akumulatora powinno wynosić 13,8-14,4V. Wartości poniżej 13,5V wskazują na niedostateczne ładowanie, a powyżej 14,8V na przeładowanie akumulatora.
Czy można sprawdzić ładowanie akumulatora bez miernika?
Tak, można w przybliżeniu ocenić stan ładowania obserwując jasność świateł przy różnych obrotach silnika lub kontrolkę ładowania na desce rozdzielczej. Są to jednak metody orientacyjne i mniej dokładne niż pomiar miernikiem.
Co jeśli napięcie ładowania jest niższe niż 13,8V?
Napięcie ładowania poniżej 13,8V, szczególnie jeśli jest niższe niż 13,5V, wskazuje na problemy z układem ładowania. Najczęstsze przyczyny to uszkodzony alternator, regulator napięcia, luźny pasek alternatora lub problemy z okablowaniem.
Czy napięcie ładowania powinno być stałe przy różnych obrotach?
W idealnej sytuacji napięcie ładowania powinno być stabilne niezależnie od obrotów silnika. Niewielkie wahania (0,1-0,3V) są normalne, ale większe różnice mogą wskazywać na problemy z alternatorem lub regulatorem napięcia.
Jak często należy sprawdzać ładowanie akumulatora?
Zaleca się sprawdzanie ładowania akumulatora co 6-12 miesięcy jako część rutynowej konserwacji, a także zawsze, gdy pojawią się problemy z rozruchem, działaniem elektryki lub gdy zaświeci się kontrolka akumulatora na desce rozdzielczej.
Podsumowanie
Umiejętność sprawdzania ładowania akumulatora miernikiem jest niezwykle przydatna dla każdego kierowcy. Pozwala wcześnie wykryć potencjalne problemy z układem ładowania, zanim doprowadzą one do unieruchomienia pojazdu lub kosztownych
